Niderlandyzm w GdanskuNiderlandyzm w Gdańsku to zestawienie powiązań Gdańska z Niderlandami. Choć większość to powiązania ze sztuką i architekturą (stąd ten tytuł – Niderlandyzm), to dodałam także inne ciekawostki np. którzy Gdańszczanie co i gdzie studiowali. Jest też parę współczesnych powiązań. Skupiłam się głównie na Gdańsku, ale dodałam także parę rzeczy z regionu takich jak przedwojenna Polsko-Holenderska firma MEWA z siedzibą w Gdyni.

Zestawienie pisałam z myślą o przewodnikach, którym zdarza się oprowadzać grupy z Belgii i Holandii. Z tego powodu pisałam skrótowo, nie wymieniając wszystkich dzieł autora. Nie ma tu banałów takich jak cegły balastowe czy sprowadzanie sukna. W paru miejscach dodałam linki do tekstów źródłowych. Pod spodem jako bibliografię wstawiłam zdjęcie książek z których korzystałam. Lista nie jest kompletna, mam parę książek, do których muszę jeszcze dotrzeć.

Pod spodem jest ikona PDF, klikając na nią można ściągnąć cały tekst. Zapraszam także, do zakładki „Bezpłatne książki o Gdańsku, Żuławach i Kaszubach” , gdzie znajdziecie dużo legalnych linków do książek z regionu. Dodałam tam kategorię „Niderlandyzm w Gdańsku”, ale zachęcam także do kategorii Żuławy.

Miasta obecnie znajdujące się na terenie Królestwa Niderlandów (w nawiasach podałam nazwę prowincji)

Alkmaar (Holandia Północna)

• Pochodzili stąd Adrian Olbrants i Wilhelm Jansen Bennin, budowniczowie Kamiennej Śluzy z XVII wieku.

Amsterdam (Holandia Północna)

• Daniel Gabriel Fahrenheit nauczał tu chemii

• Stad pochodził Joost van Hamel, w latach 1926-29 pełnił funkcję Wysokiego Komisarza Ligii Narodów w Wolnym Mieście Gdańsk

• W 1637 Joost van den Vondel (jeden z najważniejszych pisarzy i poetów holenderskich) na otwarcie amsterdamskiego teatru napisał dramat „Gijsbrecht van den Aemstel”. W dziele rozgrywającym się w XIV wieku porusza m.in dobre stosunki miedzy Gdańskiem a Amsterdamem. Bohaterowie po przegranej bitwie uciekają do Prus, gdzie zakładają Pruską Holandię (obecnie miasto Pasłęk).

• Regnier z Amsterdamu do roku 1565 był kierownikiem budowy Bramy Zielonej

Asten (Brabancja Północna)

• W firmie Royal Eijsbouts powstały gdańskie carillony

1.  Rok 1989 – Kościół św. Katarzyny 37 dzwonów, w 1998 było ich już 49, a od 2006 mamy 50. Pierwszy powojenny koncert na carillonie w tym kościele odegrał Holender pan Gert Oldenbeuving. Jest on także opiekunem i doradcą w sprawie gdańskich carillonów. Opiekuje się on także instrumentem z Dallas w Stanach Zjednoczonych.

2. Rok 2000 powstał carillon dla Ratusza Głównego Miasta, ma on 37 dzwonów

3.  Rok 2009 Carillon mobilny składający się z 48 dzwonów, jedyny w Polsce i jeden z ośmiu w Europie. Koncertowano na nim m.in. w Belgii, Holandii i Wilnie.

Polecam trzy minutowy filmik, który pokazuje, jak powstają dzwony w Asten

Delft (Holandia Południowa)

• W 1572 roku urodził się admirał Arend Dickmann, kupiec i właściciel statku, od 1608 przebywał w Gdańsku. Zginął na szwedzkim statku „Tiegern” podczas bitwy pod Oliwą. W paru źródłach znalazłam, że urodził się w Delft we Fryzji, we wielu wspomina się, że był Fryzyjczykiem. Delft nie znajduje się we Fryzji tylko w prowincji Holandia Południowa. Przypuszczam, że był Fryzyjczykiem urodzonym poza swoją prowincją, w Delft.

• Flizy zwane potocznie delftami,  znajdują się m.in w Żurawiu, Domu Opatów Pelplińskich, w Nowy Domu Ławy oraz Ratuszu Staromiejskim. W Delft powstawało mało fliz, tu wytwórcy skupiali się na produkcji wyrobów fajansowych takich jak naczynia czy też wazony. Te flizy, na które my mówimy delfty powstawały w Rotterdamie, Amsterdamie, Utrechcie, Makkum, Bolsward i Harlingen.

Haga (Holandia Południowa)

• W 1736 zmarł Daniel Gabriel Fahrenheit

• Po 1597 roku urodził się Wilhelm Hondius (Hondiusz, Hondt) – rytownik i kartograf. Pracował m.in. dla Jana Heweliusza. Niezwiązane z Gdańskiem, ale nie mogę się powstrzymać, jego grafiki Kopalnie Soli w Wieliczce są przecudowne!

Haarlem (Holandia Północna)

• to stąd pochodzi „Jopenbier” piwo jopejskie, które w Gdańsku produkował m.in. Jan Heweliusz. Sama nazwa „Jopen” oznacza rodzaj beczki do piwa. Polecam stronę dostępna w paru językach, TUTAJ

• tu na koszt Rady studiował Aegidius Dickmann, rysownik i rytownik, autor wielkiej panoramy Gdańska z 1617 roku.

• na hali mięsnej z Haarlemu (po niderlandzku Vleeshal Haarlem) wzorowali się twórcy Wielkiej Zbrojowni. Obecnie w Hali Mięsnej znajduję się Frans Hal Muzeum

Harlingen (Fryzja)

• W 1590 urodził się Adam Wiebe (także Wybe, Wijbe) – inżynier budownictwa zaprojektował i wybudował most przy Kamiennej Śluzie. Brał udział w budowie fortyfikacji m.in. na Biskupiej Górce, wynalazca kolejki linowej. Polecam artykuł ze strony Południowo Afrykańskiej firmy kolejki linowej pod tytułem „Kto wynalazł kolejkę linową”

• Stąd pochodził Frederik Vroom, który wykonał prace rzeźbiarskie we Lwim Zamku

• To stąd pochodził „De Jonge Seerp” statek handlowy typu kuff, który zatonął w 1791 roku po kolizji z angielskim statkiem „The Recovery. Statek został odkryty w Zatoce Gdańskiej na wysokości Sopotu w roku 1985. Jest wyjątkowym, bo udało się wydobyć  z niego ponad 11 tysięcy eksponatów. Niektóre z nich były prezentowane w dwóch fryzyjskich muzeach w 2018 roku.

Jeżeli chcecie obejrzeć eksponaty to polecam stronę kolekcji Narodowego Muzeum Morskiego w Gdańsku, po wpisaniu „De Jonge Seerp” pojawią się liczne fotografie obiektów.

Niektóre z obiektów  w 3 D zobaczymy na stronie Sketchfab

Z kolei jak obecnie wygląda wrak De Jonge Seerp zobaczymy na Wirtualny Skansen Wraków

Hertogenbosch (Brabancja)

• stąd pochodził Johannes Moor (Moer) ludwisarz, który w roku 1561 odlał carillion Ratusza Głownego Miasta. Z 14 dzwonów rok 1945 przetrwały tylko 3.

Horn (Limburgia)

• stąd pochodził Johan Nicolaus Derck, który wykonał 35 dzwonów do carillionu z kościoła św. Katarzyny. W wyniku pożaru spowodowanego uderzeniem pioruna instrument spłonął w 1905 roku.

Leeuwarden (Fryzja)

• W 1527 urodził się Hans Vredeman de Vries (także de Fries) – twórca m.in. cyklu „Cnoty Obywatelskie” z Sali Czerwonej Ratusza Głównego Miasta. W Sali Czerwonej pracował wraz ze swoim synem Paulem. Moim zdaniem najlepszy opis tego cyklu znajduje się na stronie Reformacja Pomorze 

Lejda (Holandia Południowa)

• prawo studiował Jan Heweliusz, browarnik i astronom. Zachowały się naukowe listy napisane w języku niderlandzkim. Druga żona Heweliusza była gdańszczanką o korzeniach niderlandzkich. Heweliusz wyrabiał m.in. „Jopenbier”.

• w XVII w. dwóch Gdańszczan wykładało na Uniwersytecie w Lejdzie, Filip Kliwer  wykładał Geografię, a literatury uczył Johan Conrad Nuberus

• Na początku XVII wieku aż 52 gdańskich lekarzy skończyło studia w Lejdzie (na 132!)

• w roku 1729 na wielu fakultetach studiował tu Daniel Gralath – m.in. Burmistrz Gdańska, założyciel Towarzystwa Przyrodniczego i Założyciel Wielkiej Alei (gdzie posadził 1416 lip holenderskich)

Utrecht (Prowincja Utrecht)

• Tu tworzyli Hinrik Wyllemsson i Adrian Hynrichsen- twórcy elementów brązowych chrzcielnicy z kościoła NMP, więcej informacji TUTAJ 

• W roku 1623 urodził się Tylman van Gameren (także Thieleman, oraz Tylman Gamerski); m.in. twórca Kaplicy Królewskiej. Polecam obszerny artykuł o innych dziełach tego artysty, TUTAJ

Miasta obecnie znajdujące się na terenie Belgii (w nawiasach podałam nazwę prowincji)

Antwerpia (Region Flamandzki)

• tu tworzył i w 1540 zmarł Joos van Cleve (Joost van der Beke oraz Mistrz Zaśnięcia Marii). Bractwo św. Rajnolda w Gdańsku zamówiło u niego skrzydła ołtarza św. Rajnolda – obecnie dzieło znajduję się Muzeum Narodowym w Warszawie.

• Tu tworzył Cornelis Floris (także Cornelis Floris de Vriendt), choć sam prawdopodobnie nigdy nie był w Gdańsku, to był nauczycielem Wilhema van den Block. Floris dzięki opublikowanej w 1557 roku książki „Wiele rodzajów groteski „ został powielany przez wielu twórców (nazwa w oryginale „Veelderley veranderinghe van grotissen”) . Wzory na naszych Meblach Gdańskich są m.in. zaczerpnięte z tego źródła. Chętnych do poznania wzorników florisowskich odsyłam do artykułu pana Michała Woźniaka „Uwagi o recepcji manierystycznych wzorników niderlandzkich w Gdańsku i Prusach Królewskich” zawartego w „Niderlandyzm w Sztuce Polskiej”

• Brama Wyżynna wydaje się być kopią antwerpskiej Bramy św. Jerzego, namalowanej przez Pieter Buegel starszy i powielanej na rycinach przez wielu artystów.

• stąd pochodził Hendrick van Linth, który wraz z Brukselczykiem Corneliusem Bruno w 1563 wykonali  bogatą dekorację rzeźbiarską kamienicy przy Długa 37

Brugia (Flandria Zachodnia)

• Swoją pracownię prowadził Hans Memling, to stąd w podróż do Włoch wyruszył tryptyk „Sąd ostateczny”

• Bramy wodne w Gdańsku były wzorowany na brugijskich. Proszę spojrzeć na Bramę Gandawską (po niderlandzku „Gentpoort in Brugge”).

Bruksela

• Tu malowania uczył się Hans Memling

Damme (Flandria Zachodnia)

• Wieża kościoła NMP była prawdopodobnie wzorem dla wieży kościoła Mariackiego w Gdańsku. Tak opisuje pan Andrzej Grzybowski w Niderlandyzm w gotyckiej architekturze pomorskiej, w „Niderlandyzm w Sztuce Polskiej”. 

Gandawa (Flandria Wschodnia)

• Stąd pochodził Willem van den Meer (także van der Meer), twórca kominka z Sali Czerwonej Ratusza Głównego Miasta (rok 1593)

Lier (Prowincja Antwerpia)

• stąd pochodziła Ambrosius Vermollen, twórca Goldwasser

Mechelen (Prowincja Antwerpia)

• W 1543 roku urodził się Anton van Obbergen (także Antoni oraz Anthonis van Opbergen) (m.in. wybudował Fort Carre w Twierdzy Wisłoujście, kierował pracami nad Wielka Zbrojownią) . Wg Petera J. Klassena był „synem Hansa menonity wypędzonego w 1573 r. z Antwerpii.

• Przed 1550 urodził się Willelm van den Block – kamieniarz i rzeźbiarz m. in wykonał kamienne oblicowanie i rzeźby Bramy Wyżynnej. Jego czterej synowie również byli artystami i działali w Gdańsku: Abraham, Isaak, Jakob (Jacob) oraz Dawid (David). W roku 2013 pan Franciszek Jan Skibiński na Uniwersytecie w Utrechcie obronił doktorat „ Willem van den Blocke, niderlandzki rzeźbiarz nad Bałtykiem”. Całą prace w języku angielskim można bezpłatnie ściągnąć TUTAJ. Wyszła też publikacja po polsku tego autora, niestety w tej chwili jest niedostępna „Willem Van Den Blocke. Niderlandzki rzeźbiarz nad Bałtykiem w XVI i na początku XVII w”.

• Z Mechelen pochodził Egidius van den Block (także Aegidius), rzeźbiarz, prawdopodobnie brat Willema. Od 1573 Obywatel Gdańska. To Egidius był pierwszy w Gdańsku i to prawdopodobnie dzięki niemu z Królewca przyjechał tu Willem.

Spouwen (Limburgia)

• Tutaj mieści się główna siedziba powstałej w 1925 roku największej rodzinnej fabryki cegieł w Europie. To z tej firmy, ale innej fabryki położonej w Spijk w Holandii pochodzą cegły użyte do budowy Teatru Szekspirowskiego. O innych projektach firmy Van Der Sanden Group zrealizowanych w Wielkiej Brytanii, Holandii, Serbii, Rosji, Francji i Turcji możemy poczytać TUTAJ

 Ypres (Ieper lub Yper) obecnie we Flandrii Zachodniej

• miasto na granicy z Francją, stąd wywodził się Arnold Uphagen (1560-1623) dziadek Johanna Uphagena

Z Niderlandów, ale nie wiadomo z jakiej miejscowości pochodzili także:

• Herman Han starszy, ojciec Hermana Hana – malarza, którego liczne dzieła podziwiać możemy w Katedrze Oliwskiej.

• Peter Jansen – otoczył Gdańsk pierścieniem umocnionych wałów i bastionów. Na wystawie w Hevelianum „Wehikuł Czasu” jest informacja, że pochodził z Weert (miasto Limburgii na południe od Eindhoven), natomiast Peter J. Klassen, dołączył Weert do nazwiska i nazywa go „Peter Jansen de Weert”. Pod względem językowym wersja Hevelianum wydaję się bardziej logiczna, tym bardziej, że już mamy nazwisko Jansen, a Holendrzy rzadko posiadają dwa.

• Walter Clemens- w roku 1594 na 12 lat zatrudniono go do pogłębiania i oczyszczania wód portowych.

• Corneliusa van den Bosch (także Cornelis oraz Korneliusz van der Bosch) – na początku XVII wieku zaprojektował fortyfikacje miejskie składające się głównie z bastionów usypanych z ziemi, otoczonych fosami.

Studia w Niderlandach oraz podróże po Niderlandach

• Hans (Jan) Strakowski – jedne źródła podają, że podróżował po Holandii a inne, że na koszt Rady Miasta tam studiował. Był bardziej wykonawcą niż projektantem. Uczestniczył w budowie Ratusza Starego Miasta oraz przy wznoszeniu fortyfikacji dookoła Gdańska. Był na stanowisku inżyniera miejskiego.

• syn Hansa – George (Jerzy) Strakowski na koszt Rady Miasta w latach 1635-1640 studiowała inżynierię wojskową w Amsterdamie. Zaprojektował budowle obronne na Górze Gradowej. Brał udział w wyprawach wojennych księcia orańskiego Fryderyka Henryka de Nassau do Limburgii (w wielkim skrócie to wojna przeciwko Hiszpanom, którzy panowali wtedy w Niderlandach. To przez katolickimi Hiszpanami uciekli Menonici ). W roku 1656 bronił Twierdzy Wisłoujście.

• Menonicka rodzina Fisher – browarnicy pochodzili z Niderlandów

• Rodzina Stobbe pochodziła z Niderlandów – Peter Stobbe w 1776 założył w Nowym Dworze Gdańskim (wtedy Tiegenhof) wytwórnie wódki Machandel. Wódka jałowcowa była zwana gdańskim napojem narodowym.

• Rodzina Uphagenów wywodziła się z Flandrii, zarówno Peter Uphagen jak i Johann Uphagen podróżowali po Niderlandach

Inne niderlandzkie ciekawostki związane z Trójmiastem i okolicami:

• Po „potopie szwedzkim” w Gdańsku brakowało szkutników, dlatego sprowadzono ich z Niderlandów. W Gdańsku robili statki na lokalny rynek i dla Niderlandów.

• W Żurawiu jest model XVII wiecznej holenderskiej pogłębiarki

• Większość obrazów do filmu Twój Vincent (po angielsku Loving Vincent) powstała w Gdańsku. Film opowiada o ostatnich dniach życia malarza. Film to pierwsza pełnometrażowa animacja malarska. Ponad 120 malarzy wykonało 65 000 obrazów, na jedną sekundę filmu potrzeba było aż 12 obrazów. Więcej o powstawaniu filmu TUTAJ

• W Gdańsku firma Aluship Technology Sp.z o.o wykonała dla Holandii nadbudówkę do największego na świecie żaglowego superjachtu o nazwie Black Pearl (Y712), i tu mamy następne powiązanie z Gdańskiem, bo Black Pearl to Czarna Perła! Więcej informacji TUTAJ

• TSS Stefan Batory został wybudowany w 1952 roku w stoczni w Schiedam (miejscowość zrośnięta z Rotterdamem, mają m.in. wspólne linie tramwajowe). Nazwa holenderka Maasdam.

• Na ulicy Chmielnej 101/102 w budynku, gdzie kiedyś mieścił się konsulat Królestwa Niderlandów (został maszt  znajduję się Restauracja Rotterdam Wine Bar. Na środku pomieszczenia pod sufitem jest podwieszona mapa Rotterdamu z 1886 roku. Na ścianie jest cytat Erazma z Rotterdamu.

  

• Jałowcówką Machandel – menonicka rodzina Stobbe

• Od 1933 do 1939 roku istniała Polsko-Holenderska firma MEWA. Portem macierzystym 15 jednostek była Gdynia, ale łowiły one śledzie w Scheveningen w Holandii. Tylko, gdy trzeba było transportować ryby, zawijały one w Gdyni. Gdy wybuchłą wojna statki przejęli najpierw Holendrzy, a potem Kriegsmarine.

• Przy recepcji hotelu Holland House na Długim Targu 33/34 znajdują się flizy przedstawiające średniowieczny port w Gdańsku, w stylu Delft Blue, jest to prezent stoczni w Rotterdamie na 1000 lat Gdańska, przywiezione przez byłą królową Królestwa Niderlandów Beatrycze, gdy w tym budynku mieścił się Dom Holenderski oraz Konsulat Królestwa Niderlandów. Flizy są dziełem pana Harrego Koch z firmy V. O. F Koch Pottery w Workum z Fryzji.

• W Żuławskim Parku Historycznym w Nowym Dworze Gdańskim znajduję się wystawa stała „Menonici na Żuławach” ufundowana przez gminę menonicką z Haarlemu, więcej informacji TUTAJ 

• Holendrzy przebywali w obozie KL Stutthof. W książce „Belgowie, Holendrzy i Luksemburczycy w KL Stutthof” autor, Marek Orski szacuje, że było ich ok 500, z tego 400 Żydów (przywiezionych z Auschwitz w 1944 roku). W grupie pozostałych przeważały osoby, które znalazły się tu za a) opuszczenie miejsca pracy b) przedłużenie urlopu c) wywieranie złego wpływu na atmosferę w miejscu pracy. Jeden z osadzonych znalazł się tu za „krnąbrność w pracy”. Osoby te albo przebywały na terenie Pomorza dobrowolnie, albo zostały skierowane na roboty przymusowe.

• W Gdańsku mamy jeden pomenonicki kościół, który obecnie jest zarządzany przez zielonoświątkowców.

• S. Sołdek odbył swój pierwszy rejs w 1949 z ładunkiem węgla do Gandawy

• Może dla niektórych nie bezpośrednio związane z Gdańskiem, ale ja moim flamandzkim grupom pod Pomnikiem Poległych Stoczniowców zawsze mówię o Gierku i o tym, że kilkanaście lat pracował w kopalni w Belgijskiej Limburgii. Jedne źródła podają miejscowość Waterschei inne Eisden. W obu są kopalnie a miejscowości te znajdują się od siebie tylko o 20 minut drogi od siebie.

• Restauracja Taverna przy Powroźnicza 19/20 w Gdańsku na ścianach ma flizy wzorowane na delfijskich, a na statkach z obrazów powiewają holenderskie flagi. Flizy są dziełem sopockiej artystki pani Anny Marii Strzelczyk, jej strona internetowa TUTAJ.

• W Muzeum Narodowym w Gdańsku, Oddział Sztuki Dawnej mamy Galerię Malarstwa Flamandzkiego i Holenderskiego. W zbiorach mamy między innymi obraz Pietera Bruegela starszego. O innym obrazie tego autora polski reżyser Lech Majewski w 2011 roku nakręcił film „Młyn i Krzyż”. Oglądając ten film czujemy jakbyśmy byli częścią powstającego dzieła. Zwiastun filmu TUTAJ

Dla rodzin z dziećmi odwiedzającym wystawę Malarstwa Flamandzkiego i Holenderskiego polecam książeczkę, która pozwoli zrozumieć, co się dzieje na obrazach

Bibliografia

Zestawienie sporządziła Ania Anna Kotula, licencjonowany przewodniczka po Gdańsku, Gdyni i Sopocie, oprowadzająca w języku niderlandzkim (holenderskim), angielskim oraz hiszpańskim. Autorka pracy magisterskiej o holendersko-japońskiej wymianie kulturowo -handlowej w czasach samoizolacji Japonii „Faktoria na Dejimie jako okno pomiędzy dwiema kulturami”.

Na stronie „Bezpłatne książki o Gdańsku, Żuławach i Kaszubach” znajdziecie więcej linków to artykułów i stron poruszających temat stosunków gdańsko-holenderskich. 

Niderlandyzm w Gdańsku do pobrania w formacie PDF